Lenguas Nativas Perú 21

SCROLL
Portada
Videogalería
Expresiones
Infografía
Portada de día
Situación

EXPRESIONES

Matsigenka Yine
Amo al
Perú
Matsigenka Yine
Buenos
Días
Matsigenka Yine
Buenas
Tardes
Matsigenka Yine
Buenas
Noches
Matsigenka Yine
Por
favor
Matsigenka Yine
Gracias
Matsigenka Yine
Estoy
feliz
Matsigenka Yine
Si
Matsigenka Yine
No
Matsigenka Yine
Te
quiero
en
Matsigenka
(Amo al Peru)

INFOGRAFÍA

De las lengua originarias

PORTADA DEL DÍA

SITUACIÓN

De las lengua nativas
SELECCIONA LA LENGUA:

La lengua es el nexo que un individuo tiene con la sociedad que lo rodea,
en la que ha nacido y con la que convivirá.

Ogari niagantsi irorotari ikemavakagantarira maganiro timaigatsirira
tyarikara itimaigira yapatoitakara irorotari timakagakeri.

Tokanchi yanumluymanu wa satu yineru rumkata gimatjemkakletinripa
pimrineyma rumwanune, walenwa rumushpakanru ga wa rumwagognenatanrupa.

Es el medio de comunicación con el que este expresará sus ideas y será reconocido. Según la Real Academia Española, la lengua es el sistema de comunicación verbal propio de una comunidad humana y que cuenta generalmente con escritura.
Irorotari oniantagani ompoteri inkamaitakaeniri taotitarika oniakotunkani.o. Oniakotunkani onakera REAL ACADEMIA ESPAÑOLA, okanti ogari niagantsi irorotari iniagi aykiro itsirinkantaigarira ikemavakagantarira maganiro matsigenkaegi.
Walenwa katukotka rumunkaklewatinri koshpaklu shinikanchi rumatjemikolupa. Wane china wa real academico española, wunnunwa psolpotunanuko wumatjemkakinri pinrineyma wumwanune wupokchi gajene ga wa waneyna rumata yonatyaluna wannako tokanna.

Antes de la llegada de los europeos a América, y precisamente los españoles a Sudamérica, en el territorio que hoy conforma nuestro país se hablaba más de 200 lenguas originarias, entre las que destacaban el quechua del Imperio inca, el aimara propio de la zona sur andina, el muchik y el culle en la región norte del Perú, y lenguas originarias en la región selvática.

Con el paso del tiempo, muchas fueron desapareciendo con la posterior difusión del español o castellano a lo largo de la época colonial y virreinal. Sin embargo y pese a todo, hasta el día de hoy han logrado sobrevivir muchas lenguas originarias gracias, principalmente, a la tradición oral. Es decir, la enseñanza de generación en generación.

Tekyara impokaige Eoropakuniri aikiro tekyara irogonkeigempa Españoles aka onakera Sudamerica magagiteiro otimunkanira maika onavageti 200 niagantsipage ario onake quechua iniantarira Imperio Inca aykiro aimara nankitsirira katonkogite otishigetanakera, aykiro muchik ontiri culle nankitsirira kamatikyagite Peruku omatanakara inaigakera timaigatsirira onkenishigetanakera.

Impogini avisagiteavagetanakara iopokaigapaaketari colono intiri virreinal avisantanakera iriniane Español Castellano ariotari kara opeganakara irinianeigi timaigavetacharira. Kantankicha ayñokya iketyorira timaigatsi pairani teratyo iragaveenkani impegakagakenkanira irinianeigi irorotari maika aiñokya niaigataigaarorira irinianeigi yogotagaigavairitari iyashikiiganakerira ganiri opega iriniane.

Gi wa rapokanatiniwana wa geworopa gajene wa gamerica, ga wa gespañolompotni wa sudamerica gajene gapokgapkatlu wuchijne wa penene satumnu yanumatyachine yegi rapokna wanna wanena 200 panene tokanchi yanumatyachine, ga wa gimatkalumpotni wa kechwa ginkanni yanumatinri wanepnute gaymarane gantina gajene, wane koxna muchik ga wa culle chinkalune nerune norte sreta gajene perochijne, ga wa gimtasha gajene satumnu panene tokanu yanumatya chine.

Seyni wanepnute gixo walapu giknoginitka gixpotni penenenni gamga tokanutana, kajitokanu giyla tokanutanna gi rixanu waneklu pnu ginyachine kajine wayegretjenatanna wanna nanni gispañolone. Seyni wane pnawaka rixetna pimrine nerune wannatkanwa xani gimatkalunetka poyagnukta rawanatatka gigkaluka. Wa wutsrukatenni ga wa wutsrukatempotu gitakamryatkawu satumnu gimatkalchi.

Debido a esta característica multilingüe de nuestro país es que el 27 de mayo de 1975, con el reconocimiento del quechua como lengua oficial de la República bajo el mandato de Juan Velasco Alvarado, se publica el Decreto Ley N° 21156 que instauraba el Día del Idioma Nativo, posteriormente reconocido como Día de las Lenguas Originarias del Perú.

Esta fecha ahora tiene la finalidad de fomentar el uso, preservación, desarrollo, recuperación y difusión de las lenguas originarias en su calidad de patrimonio cultural inmaterial, así como generar conciencia en la población sobre la riqueza lingüística del Perú.

¿IDIOMA O LENGUA?

Un error que suele cometerse a menudo es la de diferenciar los términos idioma y lengua, otorgándoles diferentes conceptos y jerarquías entre sí. Este hecho genera una incorrecta utilización de los términos, generando situaciones hasta de discriminación y menosprecio.

Los términos idioma y lengua deben ser usados y entendidos indistintamente, puesto que sus conceptos son los mismos. La Real Academia Española identifica el término idioma como la lengua de un pueblo o nación.

NOTA: No confundir estos términos con los dialectos, que son variedades o maneras particulares en que se habla una misma lengua en una región o espacio geográfico determinado.

LAS LENGUAS ORIGINARIAS

Se entiende por lenguas indígenas u originarias del Perú a todas aquellas que son anteriores a la difusión del idioma castellano o español y que se preservan y emplean en el ámbito del territorio nacional, según el Decreto Supremo N° 005-2017 del Ministerio de Cultura.

Estas son la expresión de una identidad colectiva y de una manera distinta de concebir y de describir la realidad. Por lo tanto, gozan de las condiciones necesarias para su mantenimiento y desarrollo en todas las funciones. Por tal motivo, se necesita fomentar su uso y aprendizaje, con el fin de no perder esta maravillosa riqueza cultural y lingüística heredada.

De las más de 200 lenguas que se hablaban antes de la llegada de los europeos, hoy en el Perú sobreviven 48. De estas, 44 son amazónicas y cuatro andinas. Estas lenguas están agrupadas en 19 familias lingüísticas y constituyen medios de comunicación de 55 pueblos indígenas u originarios.

NOTA:La más reciente lengua incluida en la lista es el ashéninka, en 2017.

A continuación, la lista oficial de lenguas originarias del Perú:

  1. Achuar
  2. Aimara
  3. Amahuaca
  4. Arabela
  5. Asháninka
  6. Awajún
  7. Bora
  8. Capanahua
  9. Cashinahua
  10. Cauqui
  11. Chamicuro
  12. Ese eja
  13. Harakbut
  14. Iñapari
  15. Iquitu
  16. Isconahua
  17. Jaqaru
  18. Kakataibo
  19. Kakinte (caquinte)
  20. Kandozi-chapra
  21. Kukama-kukamiria
  22. Madija (culina)
  23. Maijuna
  24. Matsigenga
  25. Matses
  26. Muniche
  27. Murui-muinani 1
  28. Nanti
  29. Nomatsigenga
  30. Ocaina
  31. Omagua
  32. Quechua
  33. Resígaro
  34. Secoya
  35. Sharanahua 2
  36. Shawi
  37. Shipibo-konibo
  38. Shiwilu
  39. Taushiro
  40. Tikuna (ticuna)
  41. Urarina
  42. Wampis
  43. Yagua
  44. Yaminahua3
  45. Yanesha
  46. Yine
  47. Yora (nahua)
  48. Ashéninka

Las familias lingüísticas son el conjunto de lenguas emparentadas entre sí y de un origen común. Estas pueden estar conformadas por una o más lenguas. En nuestro país existen dos familias lingüísticas andinas (aru y quechua) y 17 amazónicas reconocidas:

  1. Arawa
  2. Arawak
  3. Aru
  4. Bora
  5. Cahuapana
  6. Harakbut
  7. Huitoto
  8. Jíbaro
  9. Kandozi
  10. Muniche
  11. Pano
  12. Peba-yagua
  13. Quechua
  14. Shimaco
  15. Tacana
  16. Tikuna (Ticuna)
  17. Tucano
  18. Tupí-guaraní
  19. Záparo

LA NORMALIZACIÓN Y SU IMPORTANCIA

Estas lenguas han sido consideradas en la lista oficial por tener una cantidad determinada de hablantes en sus distintas regiones. Además, muchas de ellas han sido normalizadas, es decir, ya tienen un alfabeto oficializado por el Ministerio de Educación, por lo que cuentan con un sistema de escritura unificada que permite la elaboración de materiales educativos. Estos materiales sirven para preservar dichas lenguas mediante la enseñanza.

Por ello, el proceso de normalización de una lengua es vital para la preservación de esta, además de contribuir con la mejora de la calidad de vida de sus hablantes al impulsar el desarrollo educativo de las lenguas mediante la educación intercultural bilingüe.

Actualmente, 40 lenguas ya cuentan con alfabetos oficializados, dos lenguas están en proceso de normalización (nanti y ashéninka) y seis en proceso de documentación (iñapari, chamicuro, omagua, muniche, resígaro, taushiro).

LENGUAS EXTINTAS Y EN PELIGRO

Pese a los esfuerzos de conservación, existen registradas 37 lenguas consideradas como extintas, que quiere decir que ya no cuentan con hablantes, como por ejemplo la lengua andoa, que desapareció a fines del siglo XX.

Por su parte, también existen lenguas que por el momento se encuentran en peligro de desaparecer, ya que son habladas mayoritariamente por los adultos de una comunidad lingüística. Estas lenguas suelen estar restringidas a ciertos ámbitos comunicativos y la transmisión intergeneracional puede ser parcial en algunas comunidades. Un ejemplo es la lengua yanesha, pues muchos niños no la hablan.

A continuación, la lista reconocida de lenguas extintas:

  1. Mochica (en proceso de revitalización)
  2. Aguano
  3. Andoa
  4. Andoque
  5. Atsahuaca
  6. Awshira
  7. Bagua
  8. Cahuarano
  9. Calva
  10. Capallén
  11. Cat
  12. Chachapoya
  13. Chango
  14. Chirino
  15. Cholón
  16. Culle o culli
  17. Den
  18. Hibito
  19. Huariapano o panobo
  20. Mayna
  21. Motilón
  22. Omurano
  23. Otanave
  24. Palta
  25. Panatahua
  26. Patagón
  27. Puquina
  28. Quingnam
  29. Remo
  30. Sacata
  31. Sechura
  32. Sensi
  33. Tabancale
  34. Tallán
  35. Uro
  36. Walingos
  37. Yameo

Fuentes:

  • Ministerio de Educación. Situación actual de la normalización de alfabetos de las lenguas originarias del Perú (12 de abril de 2018).
  • Ministerio de Educación. Normas legales (http://www.minedu.gob.pe/campanias/pdf/lenguas/decreto-supremo-politica-nacional-de-lenguas-decreto-supremo-005-2017-mc.pdf)
  • Ministerio de Cultura. Decreto Supremo N° 005-2017-MC (https://www.gob.pe/institucion/cultura/normas-legales/206195-005-2017-mc)
  • Ministerio de Educación. Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú. (http://www2.minedu.gob.pe/filesogecop/DNL-version%20final%20WEB.pdf)
  • Real Academia Española

Irorotari oneinkanira aka magagitetiro gipsiegiteku otovaigakera niagantsipage aikiro oneinkanira quechua iniantaigarora tovaini niantaigarorira otimaganira paitankicharira Republica, ipegakitara agoveenkariegite Juan Velasco Alvarado irirotari kantankitsi oga 27 kashiri Mayo 1975 yovetsikashitakerora Ley 21156 ipaitakero Dia del Idioma Nativo impogini avisagieavagetanakara ovashi maika opaitunkanira Dia de las Lenguas Originarias del Peru.

Irortari maika onti osuratakotaenkaniniri magatiro niagantsipage oniaenkanira onegintetaenkanira oniaganira, ompoteri onkemakotakenkanira ganiri omagisantagani inkemakoigakerora maganiro timantaigarorira opegagunkanitari patrimonio inmaterial ontitari shintsitagagetakerorira magatiro niagantsipage oniaganirira agipatsiteku Peru.

NIAGANTSI ONIAGANIRIRA

Aiñoegi komuigarorira irogoigakerora tyatira okantaganira niagantsi irorotari ipaitashiigaro kogapage tera inkatinkatagaigero ovairosano ariotari kara oponiantakarira yovosanteaigakerora niagantsi.

Ogari niagantsi oniaganirira okogumentaka oniagantsitakenkanira ompoteri okemakenkaniniri oposantegevetunkani okiiro ogipigaa.Okanti Real Academia Española ogari niagantsi ontitari iniaigirira shintagarorira iriniane tyarikara inaigake aykiro itimaigi.

AYKIRO: Gara okomutagani okantatigaenkatanira oniaganira niagantsi ontitari ontitari kantankicha tyarari onagiteake itimaigakera.

MAGATIRO NIAGANTSIPAGE ONIAGANIRIRA

Opaitagani niagantsi iniaigirira iketyorira timaigankitsi gipatsiteku Peru opugamentakerira Decreto Supremo No.005-2017 irashi Ministerio Cultura, tekyara onkemenkani onienkanira irinianeigi pokaigapaatsirira paitankicharira castellano ontirika español.

Magatiro yogotagaiganakairira yashikiiganakairira neakagakairorira tyara onkantakenkani otimakenkanira.Maika okogumentaka onkusoventakenkanira ganiri opegakotagani magatiro ogotunkanirira.Irorotari maika ganiri opegagani oka gotagantsi yoganakerira iketyorira timaigankitsi okogakotaka oniaenkanira aikiro onegitetavaenkanira ganiri opega.

Tekyara impokaige europeo otimavetaka 200 niagantsi iniaigirira iketyorini maikari gipatsiteku Peru intaganivati onanai 44 niagantsi iniaigirira timaigatsirira amasoniaku ontiri 4 iniaigirira timaigatsirira otishigetanakera. Tekyara impokaige europeo otimavetaka 200 niagantsi iniaigirira iketyorini maikari gipatsiteku Peru intaganivati onanai 44 niagantsi iniaigirira timaigatsirira amasoniaku ontiri 4 iniaigirira timaigatsirira otishigetanakera.

AIKIRO:Iriniane asheninka okyenka okemakotunkani shiriagarin 2017.

Maika ineakotakenkani irinianeigi maganiro timantaigarorira Peru:

  1. Achuar
  2. Aimara
  3. Amahuaca
  4. Arabela
  5. Asháninka
  6. Awajún
  7. Bora
  8. Capanahua
  9. Cashinahua
  10. Cauqui
  11. Chamicuro
  12. Ese eja
  13. Harakbut
  14. Iñapari
  15. Iquitu
  16. Isconahua
  17. Jaqaru
  18. Kakataibo
  19. Kakinte (caquinte)
  20. Kandozi-chapra
  21. Kukama-kukamiria
  22. Madija (culina)
  23. Maijuna
  24. Matsigenga
  25. Matses
  26. Muniche
  27. Murui-muinani 1
  28. Nanti
  29. Nomatsigenga
  30. Ocaina
  31. Omagua
  32. Quechua
  33. Resígaro
  34. Secoya
  35. Sharanahua 2
  36. Shawi
  37. Shipibo-konibo
  38. Shiwilu
  39. Taushiro
  40. Tikuna (ticuna)
  41. Urarina
  42. Wampis
  43. Yagua
  44. Yaminahua3
  45. Yanesha
  46. Yine
  47. Yora (nahua)
  48. Ashéninka

Magatiro niagantsipage shigavakagavetankicharira ipaiigakero Familia Lingüística. Anta inaigira timaigatsirira otishigetanakera otimagiteinkanira aio piteni kañorira (aru intiri quechua) imatapaakara 17 timaigatsirira Amazonikaku.irirotari yoka tsirinkakotankicharira.

  1. Arawa
  2. Arawak
  3. Aru
  4. Bora
  5. Cahuapana
  6. Harakbut
  7. Huitoto
  8. Jíbaro
  9. Kandozi
  10. Muniche
  11. Pano
  12. Peba-yagua
  13. Quechua
  14. Shimaco
  15. Tacana
  16. Tikuna (Ticuna)
  17. Tucano
  18. Tupí-guaraní
  19. Záparo

OKOGATUNKANIRA AIKIRO ONEGINTETAKOTUNKANIRA

Magatiro niagantsipage koneatakotankitsirira otsirinkakotunkanira aiñotari tovaini niantaigakarorira irorotari ogikoneatakotantunkanirira.Onkantakera mataka ikemakotakero Ministerio ashí Educacion timaketari ompampiatantanakemparira ontsirinkakenkanira ompoteri ovetsikakenkanira sankevanti irshiegi ananekiegi. Ariotari kara oponianakempara ompoteri ogotagantanaenkaniniri niagantsi.

Irorotari maika onegintatakotunkanira magatiro niagantsi okametivagetake ganiri opegakotaagani oniaenkanira irorotari impampiaiganake niantaigarorira ompoteri ineginteiganakeroniri irogotagantaiganakerora iriniane okanatkotakerira educación intercultural bilingüe.

Aityo 40 niagantsi timakotanankitsirira alfabeto okemakotunkanirira, aikiro pashini niagantsi kañorira irashi (nanti intiri asheninka) okyaenka yovetsikakoiganakero ompoteri onegintetakotakenkanira ompoteri onkemakotakenkaniniri, intiegiri aikiro (iñapari, chamicuro, omagua, muniche, resígaro, taushiro), ikyaenka vetsikakoiganakero isankevantite

NIAGANTSI PEGANKICHARIRA AIKIRO PANIKYARIRA OMPEGAKEMPA

Okogavetunkanityo ovetsikakotavaenkanira niagantsi kantankicha aityo 37 niagantsi pegankicharira mameritari niantaemparonerira kaorira Andoa opegaka okaratapaakera siglo XX.

Aikiro aityo niagantsi panikyarira opegakempa intaganitari niantaigaaro atakeri yantarivagieganai

Ogari niagantsi panikyarira opegakempa intitari kañotagantaiganakaro niantaigarorira tera iriniantaiganaemparonika anta itimaigira ariotari kara agaveake opegakenkanira irinianeigi. Kaotaka iriniane Yanesha maganiro ananekiegi tera iriniantaigaemparo.

Okari oka ontiotsirinkakotakara niagantsi pegankicharira

  1. Mochica panikya irogikoneaigaero iriniane)
  2. Aguano
  3. Andoa
  4. Andoque
  5. Atsahuaca
  6. Awshira
  7. Bagua
  8. Cahuarano
  9. Calva
  10. Capallén
  11. Cat
  12. Chachapoya
  13. Chango
  14. Chirino
  15. Cholón
  16. Culle o culli
  17. Den
  18. Hibito
  19. Huariapano o panobo
  20. Mayna
  21. Motilón
  22. Omurano
  23. Otanave
  24. Palta
  25. Panatahua
  26. Patagón
  27. Puquina
  28. Quingnam
  29. Remo
  30. Sacata
  31. Sechura
  32. Sensi
  33. Tabancale
  34. Tallán
  35. Uro
  36. Walingos
  37. Yameo

Wale chinanu gipgijetkalutkani gixpotu tokanchi yanumatikaluru wuchijneya yinuwakinritkani 27 wa mayoksuru ga wa 1975 rumatanatkatka kechwa tokanu pejnuruneko gimatatkalu waneklu Juan Alvarado nanni wa pero chijne gistrukatenanu, rutakanruna rumatikolupa Decreto ley N°21156 wa rumatikolutka panene tokanu yanumatinri. Ga wa wane pnutetka wa xani pejnuruneko panene tokanu yanumatinri gimatkatka.

Giyangi wa tye gognekaka galukalurni psoluyako wgirukotyaplu wtokanu wyanumatinri ginakakokta pogitiko gi rixanu klerpotni wanikamtyalu wixako tokanu ginakayakokta, ma ramtakikolutipa wuneru tokanu pnute galikaka rumatkotka girukotikolupa wanjitanna gistrukachine wa patrimonio cultura inmaterial rixikolpatka, waneklu koxa satkaka ktokanurune yanshinikanutanu wa kiglerpotni tokanchi yanumatikolu, tsru ponikolni wa pero chijne yanumatikolu tokanchi.

¿TOKANCHI WAKA YANUMLU?

Pakatamnunanuka tsru pupjeru gixka watye gepi tokanchi getikolu klunernipni xani chinikolu wa tokanchi waka yanumlu, pnumnu chinjetka meleshlu satupje nshinikanu chinikolu. Wale chinanu gi wa rumatka gichimpotutko watye chinikolupa giyagni wane reyiklewatyana ga wa gixe gapri rixkluna penen tokanu yanumatinri.

Giyagni wa tokanchi ga wa yanumlu pixkakaklu nshinikanurutni gi rixalu walenanukni gi wa pnuko china nshinikanuta. Wa Real Académia, Española wane china peinujruneko pokchi yanumatinri ga wa psolchijneyako.

Gitakaaluru yonga psojite: Gi wa tye shinikanchi pupjekakangi yanumatikaluru, waleni satkaka gi rixpoko yanumletyalu tokanu rawyawakaya waka wanna sreta yegi rawpokowakatyawakna gichijneyna.

PENENE TOKANU YANUMATINRI

Panene tokanu yanumatinri china gimatkota wa pero chijneya wa kajitokanu españolone ma yanumatinitu, giyagni wa xani panene tokanni wa girutkaluru ma nikawninripa wa gwikowaka chineya, wane china Decreto Supremo N°005-2017 wa Ministerio Cultura gitakanru.

Wane rixa gimatkota pejnurune neru gixyawaka pnumnu rixpoko gimatkotna rixyakpotukna neruya. Giyagni galukalurni wanna koxa gislagikolu psoluyako wanna galukanruya kosekamtinripna gipokchiymananukna ga wa tokanuymananukna gimatkalunapni. Kiglerpotni wanna yanumatinri ga wa ponikolni psoluyako neruyna ga wa tokanuyna rutakamtikolutkana.

Wa 200 nannina patokanumnunanika yanumatyachinni muchikawa gi wa rapokana tiniwana wa geworopa gajene, xanitka 47 ga wa 48 gixetachinetka. Ga wa wanna gixetkalunni gimtasha gwachine 44 gamasona gwa ga wa gepxoxamkojna gandinane. Wanni pejnuruneko kotspalaptogitka 19 ptogi nomeletkakinri wa tonanuyna ga wa rumatjemkakna tokanuyna wanepnute 55 pokchina panene kapokchirimpotu.

Gitakyongalu: Ga wa mnukawako gimtkalurutkani wa gashaninka tokanu yanumatinri wa 2017 tni walapute.

Xani gewi wetgiwakatinna wa gimatkaluntka panene tokanu yanumatinri Pero chijne gajene:

  1. Achuar
  2. Aimara
  3. Amahuaca
  4. Arabela
  5. Asháninka
  6. Awajún
  7. Bora
  8. Capanahua
  9. Cashinahua
  10. Cauqui
  11. Chamicuro
  12. Ese eja
  13. Harakbut
  14. Iñapari
  15. Iquitu
  16. Isconahua
  17. Jaqaru
  18. Kakataibo
  19. Kakinte (caquinte)
  20. Kandozi-chapra
  21. Kukama-kukamiria
  22. Madija (culina)
  23. Maijuna
  24. Matsigenga
  25. Matses
  26. Muniche
  27. Murui-muinani 1
  28. Nanti
  29. Nomatsigenga
  30. Ocaina
  31. Omagua
  32. Quechua
  33. Resígaro
  34. Secoya
  35. Sharanahua 2
  36. Shawi
  37. Shipibo-konibo
  38. Shiwilu
  39. Taushiro
  40. Tikuna (ticuna)
  41. Urarina
  42. Wampis
  43. Yagua
  44. Yaminahua3
  45. Yanesha
  46. Yine
  47. Yora (nahua)
  48. Ashéninka

Wanni nometkakinri yanumleyna paptogirunni waneruti nshinikanu china yanumletna. Wanni wane gixa noletkakachine wa gixna gimatjemkakachine nshinikanu yanumleyna. Ga wa wuchijne gepi wane gandinane gimatkalune tokanuyna moletkakinrina wannani (aru ga wa kechwane) ga wa 17 gwachine wannani wa gamasona gimatikalune.

  1. Arawa
  2. Arawak
  3. Aru
  4. Bora
  5. Cahuapana
  6. Harakbut
  7. Huitoto
  8. Jíbaro
  9. Kandozi
  10. Muniche
  11. Pano
  12. Peba-yagua
  13. Quechua
  14. Shimaco
  15. Tacana
  16. Tikuna (Ticuna)
  17. Tucano
  18. Tupí-guaraní
  19. Záparo

TUMATIKOTKA GA WA GALUKARURPOTU RIXINRITKA

Wanyinwa gitakyongatkalunetka rumatikolutkana gi rixanu wanna gixpotna tokanna yanumatinrina rawyawaka sretayna. Wale chinanu wanni tokanu gimatkalunetkani kirukaya, wane yatkana tokanna yonga yegi gimatikolutka walen wa kajine chinanru Alfabeto, Ministerio Educación gimatanunetkani, wane yatkana wa gi rixpoko yongatanna wannako tokanna, wa pejnuruneko gitakanrutka nshinikanu waleymatkanwa kamrujemtatkalona kiruka giynumsatkaluro jiglokachine chinanu. Watwu kiruka kamrutanrona gixpakanna wa mturune ma ramtakyapluna tokanna yanumleyna.

Wale china galukalurpotni rumatikolupna panene tokanu yanumatinri ma ramginripa pagogne rawgogne nanatanutka ga wa pagogne mnunanuka pnute yaka ktokanurune galukanutkalu ralixkotanutkaluna tokanna ga wa yimaklewatachine koxa gimatjemkakanna muturune gepi tokanu giynumsatachine.

Xani potuko wane 40 tokanchi yanumatikaluru wa gimatkalunetka giyongaymana wa alfabetoya, ga wa maga kamrutokolunewa wannani (nantine ga wa gasheninkane) ga wa patsrujire koxa kamrutyatkana seyni magatawa nikatikolupa rumatikolna wannani(Giñaparine, chamikorone Gomagwane, munichene, resikarone, tawshirone)

GAMGACHRINATKA GA WA NUKAWNACHIMPATKA TOKANCHI YANUMATIKALURNI.

Wanemka wuxni wa ma nukawnanitipa seyni wanepnawaka nikawnana 37 panene yanumatinrini nukawnapotutanna, petlu wa Gandowanni meleshanatkana muchikawako nikawnanna XX siglotka.

Wane koxanatka tye gwashlu nikawna tokanutachinempatka, ga wa tsrushkikinepje yanumatyatkalu tokanna gipokchiyna. Wannanitkani wa yaneshanni gi wa perjnuruneko yanumatatkalu pnute natkana wa mturunni gi wa yanumatyatkaluna tokanna.

Xani wetanna gitakyongatkalunetka gamga tokanutachinetka wannanitkani:

  1. Mochica
  2. Aguano
  3. Andoa
  4. Andoque
  5. Atsahuaca
  6. Awshira
  7. Bagua
  8. Cahuarano
  9. Calva
  10. Capallén
  11. Cat
  12. Chachapoya
  13. Chango
  14. Chirino
  15. Cholón
  16. Culle o culli
  17. Den
  18. Hibito
  19. Huariapano o panobo
  20. Mayna
  21. Motilón
  22. Omurano
  23. Otanave
  24. Palta
  25. Panatahua
  26. Patagón
  27. Puquina
  28. Quingnam
  29. Remo
  30. Sacata
  31. Sechura
  32. Sensi
  33. Tabancale
  34. Tallán
  35. Uro
  36. Walingos
  37. Yameo

Giynumsa piranatachine.

  • Ministerio Educacion gajene. Rixpokotyawa rumatikolutka panene yanumatinri yonga pero chijneya (12 gawrili ksuru ga wa 2018 walapute)
  • Ministerio Educación gajene. Yompiranatikolutka psoluyako.